چگونه خلاقيت خفته را بيدار سازيم؟

نگاهي به ضرورت نوآوري و شكوفايي در علوم

----------------------------------------------------

با علم و اعتقاد به آنچه در پي مي آيد، با عمل به آنها و با مداومت در انجام، هر انساني حتي با نازل ترين درجه خلاقيت، قادر است جرقه مقدس را شعله ور ساخته وخلاقيت خفته را پيدا سازد.

بايد پذيرفت و باور داشت كه اين گوهر نفيس و گرانبها در وجود همه ما از ابتداي خلقت تعبيه گرديده، زيرا خداوند ما را نمايندگان خود در روي زمين ناميده است. اين فلسفه و اين ايمان، منشأ بيداري انديشه، فكر و پيدايش خلاقيت است. خداوند در قرآن كريم از آموزش اسما به انسان سخن مي گويد و ارزش ساعتي تفكر را بيش از سالها عبادت مي داند. ارزش انديشه و تفكر در اديان الهي بخصوص دين اسلام چنان والاست كه در قرآن و احاديث، بخشهاي خاصي به اين موضوع و در اهميت انديشه عميق، تفكر خلاقانه و جستجوگرانه در خلقت موجودات زمين و آسمانهاست.

تفكر و انديشه همراه با عبادت و ذكر، سبب آرامش قلب و گشايش دريچه هاي ايده ها و تخيلات انساني است. چيزي كه بزرگان و انديشمندان نابغه اسلامي در زندگي خود بسيار بدان پرداخته اند و براي خلاقيت و نوآوري مي توان از آن بهره جست.

اگر چنين است، زمان برنامه ريزي است، زمان ايجاد تصوير ذهني سالمي است كه اساس زندگي خلاق است، زمان شروع و شروع، هرگز دير نيست.



شرايط مناسب تفكر و خلاقيت

----------------------------------

1 - تفكر نيازمند محيطي آرام است.

2 - از روش طوفان مغزي استفاده كنيد.اين تكنيك علاوه بر اينكه مخزني از ايده ها براي شما ايجاد مي كند، به كمك آن مي توانيد در امور خود تصميم گيريهاي بهتري را اتخاذ نماييد.

3 - هميشه با خود يك دفترچه و مداد يا خودكار به همراه داشته باشيد.هنگامي كه ايده اي تازه به ذهن شما مي رسد، آن را يادداشت نماييد.هنگامي كه ايده هاي يادداشت شده خود را بازخواني مي كنيد، ممكن است 90 درصد آنها بيهوده جلوه كنند، اما نگران نباشيد؛ اين طبيعي است، 10 درصد از بقيه ايده هاي يادداشت شده بسيار ارزشمند خواهند بود.

4 - هنگامي كه فكر نويي به ذهن شما مي رسد، يك فرهنگ لغت را باز كنيد و بطور تصادفي واژه اي را انتخاب كنيد.

اين فكرنو و آن واژه را با يكديگر تركيب نماييد. اين روش سبب خواهد شد به نكات جالبي دست يابيد. يك مفهوم شناخته شده ساده اي وجود دارد كه هنگامي كه ذهن شما در شرايط آزاد به سر مي برد، قادر به خلاقيت نيست و هنگامي كه ذهن شما با محدوديتهايي روبه رو مي شود،شروع به تفكر خواهد كرد و اين روش سبب مي شود ذهن شما دريك محدوديت قرارگرفته و تفكر نمايد.

5 - مشكلي را كه با آن روبه رو هستيد، با دقت تعريف كنيد و يا آن را بر روي يك كاغذ يا دفترچه با جزئيات شرح دهيد.از اين طريق، به نكات تازه و خوبي در خصوص مشكل خود دست مي يابيد.

6 - اگر نمي توانيد تفكر كنيد، بهتر است پياده روي كنيد.يك تغيير آب و هوا براي شما خوب بوده و به آرامي كمك مي كند تا سلولهاي مغزي شما به تحرك واداشته شوند.

7 - تلويزيون نگاه نكنيد، زيرا ذهن شما توسط برنامه هاي تلويزيون اشغال مي شود و ديگر قادر نيستيد خلاقانه فكر كنيد، گويي با ديدن تلويزيون مغز شما از گوشها و چشم هاي شما نشت كرده و خارج مي شود.

8 - از مصرف دارو بپرهيزيد. بعضي از افراد براي تقويت خلاقيت خود از داروهاي خاص استفاده مي كنند، در حالي كه از نگاه ديگران، اين افراد تنها نظير افرادي هستند كه وابستگي دارويي دارند.

9 - تا مي توانيد درباره هر چيزي مطالعه كنيد. مغز شما با مطالعه كتاب ورزش مي كند.علاوه بر اينكه سبب الهام در ذهن شما مي شود، آن را انباشته از اطلاعات مي كند كه اين خود سبب خواهد شد سلولهاي مغزي شما با يكديگر راحت تر ارتباط برقرار كند، و زمينه براي خلق ايده هاي نو پديد آيد.

10 - مغز شما نيز همانند بدن شما نيازمند ورزش كردن است تا به خوبي فعاليت نمايد.در صورتي كه مغز ورزش نكند، به مرور سست و بي فايده مي شود.شما از طريق مطالعه كردن، بحث كردن با افراد باهوش مي توانيد سلولهاي مغزي خود را وادار به ورزش كنيد. گفتگو با ديگران در رابطه با كارگردانان فيلمها و سياست و نظير اينها براي ذهن شما خوب است و اين بهتر از پرخاش كردن بر سر ديگران است.

تكنيك هاي خلاقيت و نوآوري
----------------------------------
براي اينكه خلاقيتي ايجاد و پرورش يابد، بايد فنون و تكنيكهايي رعايت گردد. محققان مختلف فنوني را ذكر كرده اند كه به مهمترين آنها اشاره مي شود:
1 - طوفان مغزي (BRAIN STORMING): اين تكنيك را نخستين بار دكتر «الكس، اس، اسبورن» مطرح كرد و چنان مورد استفاده واستقبال مردم و سازمانها قرار گرفته كه جزئي از زندگي آنها شده است. يورش فكري در واژه نامه بين المللي وبستر چنين تعريف شده است:
«اجراي يك تكنيك گردهمايي كه از طريق آن گروهي مي كوشند راه حلي براي يك مسأله بخصوص با انباشتن تمام ايده هايي كه در جا به وسيله اعضا ارائه مي گردد، بيابند. هيچ انتقادي از هيچ ايده اي جايز نيست. به هر ايده اي هرچند نامربوط خوش آمد گفته مي شود.
هرچه تعداد ايده ها بيشتر باشد، بهتر است. كيفيت ايده ها بعداً مورد توجه قرار مي گيرد. افراد به تركيب كردن ايده ها تشويق مي شوند و از آنها خواسته مي شود نسبت به ايده هاي ديگران اشراف پيدا كنند.
2 - الگوبرداري از طبيعت (BIONICS): يكي از تكنيكهاي خلاقيت و نوآوري كه در ابداعات فني كاربرد گسترده و موفقي داشته، تكنيك تقليد و الگوبرداري از طبيعت است. ابداعاتي كه در زمينه علم ارتباطات و كنترل در دهه هاي اخير شكل گرفته اند؛ برنامه ريزيهاي رايانه و موضوع هوش مصنوعي همه با الگوبرداري و تقليد از فعاليتهاي مغز آدمي انجام شده و روند فعاليتها به گونه اي است كه در آينده با ادامه اين كار فنون و ابزارهاي بديع و جديدي ساخته خواهد شد. بيوتكنولوژي و نانوتكنولوژي، از جمله علوم و فناوريهايي هستند كه بيشترين الگوبرداري را از طبيعت و فرايندهاي زيستي در توليد ابداع ها و فنون براي توليد انواع محصولات و ارائه خدمات جديد عرصه هاي مختلف داشته اند.
3 - تكنيك گروه اسمي (NOMINAL GROUPING): گروه اسمي، نام تكنيكي است كه نيز تا حدودي در صنعت رواج يافته است. فرايند تصميم گيري متشكل از پنج مرحله است:
اعضاي گروه در يك ميز جمع مي شوند و موضوع تصميم گيري به صورت كتبي به هريك از اعضا داده مي شود و آنها چگونگي حل مسأله را مي نويسند.
هريك از اعضا به نوبه، يك عقيده را به گروه ارائه مي دهد؛ عقايد ثبت شده در گروه به بحث گذاشته مي شود تا مفاهيم براي ارزيابي روشن تر و كامل تر شود؛
هر يك از اعضا به طور مستقل و مخفيانه عقايد را درجه بندي مي كند. تصميم گروه، تصميمي خواهد بود كه در مجموع بيشترين امتياز را به دست آورده باشد.

طبقه بندي خلاقيت و نوآوري
--------------------------------
خلاقيت و نوآوري اوليه: عبارت است از آن دسته از خلاقيتها و نوآوريها كه شامل ايجاد و توسعه اصول و مفاهيم جديد و خلق مفاهيم نوين مي باشند. خلاقيت و نوآوري اوليه به عنوان منشأ كشف جديد، نوعي واقعي و انديشه هايي متفاوت با آنچه تا به حال وجود داشته مانند نظريه هاي متحول كننده علمي و اختراعات بنيادي است.
خلاقيت و نوآوري ثانويه: آن دسته از خلاقيتها و نوآوريهايي هستند كه شامل كاربرد جديد و متفاوتي از اصول و مفاهيم شناخته شده قبلي و تكميل و بسط خلاقيتهاي اوليه اند. دستاوردهاي علمي پژوهشگران كه مبتني بر نظريه هاي بزرگ علمي است، از موارد خلاقيت ثانويه مي باشند.

انواع خلاقيت و نوآوري

خلاقيت و نوآوري مي تواند در همه حوزه ها و زمينه ها روي دهد. برحسب موضوع و نوع حوزه، انواع خلاقيت و نوآوري را مي توان به شرح زير دسته بندي نمود:

1 - خلاقيت و نوآوري علمي

خلاقيت و نوآوري در هر يك از رشته هاي علم را مي توان خلاقيت و نوآوري علمي ناميد. كشفيات و نظريه هاي علمي مانند نظريه هاي علوم فيزيك، شيمي، روانشناسي، اقتصاد، مديريت و... خلاقيتها و نوآوريهاي علمي شمرده مي شوند. بنابراين، برحسب اينكه كدام رشته علمي درنظر گرفته شود، انواع خلاقيت و نوآوري وجود دارد. مثلا منظور از خلاقيت و نوآوري فيزيك، خلاقيت و نوآوري در حوزه علمي فيزيك و يا خلاقيت و نوآوري روانشناسي خلاقيت و نوآوري در حوزه علم روانشناسي است.
به همين ترتيب، خلاقيت و نوآوري شيمي، خلاقيت و نوآوري مديريت، خلاقيت و نوآوري رياضي و ساير موارد وجود دارند. بنابراين، علوم مختلف در واقع تشكيل شده از مجموع خلاقيتها و نوآوريهاي علمي در سطوح مختلف (خلاقيتها و نوآوريهاي علمي اوليه و خلاقيتها و نوآوريهاي علمي ثانويه) مي باشند.
خلاقيتهاي علمي اوليه يا بزرگ، عبارت است از آن دسته از خلاقيتها و نوآوريهاي علمي شامل خلق مفاهيم جديد علمي، كشفيات متحول كننده و ايجاد مفاهيم علمي نوين. نظريه مكانيك كوانتومي بلانك، نظريه نسبيت انيشتين، نظريه هاي رفتارگرايي واتسون و اسكينز، نظريه شناختي پياژه از جمله خلاقيتها و نوآوريهاي علمي اوليه يا بزرگ مي باشند كه باعث ايجاد تحولات عميق علمي و شروع رويكردهاي جديد شده اند. خلاقيتها و نوآوريهاي علمي ثانويه يا كوچك عبارتند از آن دسته خلاقيتها و نوآوريهاي علمي است كه در پي خلاقيتها و نوآوريهاي علمي اوليه بروز مي كنند و شامل بسط و توسعه مفاهيم آنها مي باشند. موضوعات تكميلي وابسته به نظريات ذكر شده فوق، خلاقيتها و نوآوريهاي علمي ثانويه يا كوچك محسوب مي شوند.
به عنوان مثال، علم فيزيك عبارت است از مجموع خلاقيتها و نوآوريهاي اوليه و ثانويه فيزيك، علم رياضي عبارت است از مجموع خلاقيتها و نوآوريهاي اوليه و ثانويه رياضي و علم روانشناسي عبارت است از مجموع خلاقيتها و نوآوريهاي اوليه و ثانويه روانشناسي. بنابراين، خلاقيت و نوآوري علمي عامل پيدايش و رشد و تكامل علوم است و دانشمندان رشته هاي مختلف علمي از طريق انجام مطالعات و پژوهشهاي علمي، درصدد دستيابي به خلاقيتها و نوآوريهاي اوليه و ثانويه علمي هستند.

2 - خلاقيت و نوآوري فناورانه

خلاقيت و نوآوري در جنبه هاي كاربردي و فني علوم يا به عبارتي خلاقيت و نوآوري در فناوري (تكنولوژي) را مي توان خلاقيت و نوآوري فناورانه، (خلاقيت و نوآوري تكنولوژيكي) يا خلاقيت و نوآوري مهندسي ناميد.
خلاقيت و نوآوري فناورانه عبارت است از خلق انديشه ها و طرحهاي نو در جنبه هاي كاربردي علوم و يافتن راه هاي جديد حل مسائل فني و مهندسي، اعم از نرم افزاري و يا سخت افزاري.
فناوري (تكنولوژي) معمولا تحت عنوان جنبه هاي كاربردي علوم تعريف مي شود و مي تواند در همه رشته هاي علوم وجود داشته باشد. بنابراين، فناوري و مهندسي هم شامل مفاهيم سخت افزاري و مفاهيم نرم افزاري مي گردد و از اين رو براي همه رشته هاي علوم پايه و علوم انساني، جنبه هاي فناوري و مهندسي وجود دارد.
رشته هاي فني مهندسي مانند مهندسي الكترونيك، مهندسي مكانيك، مهندسي مواد و ساير رشته هايي از قبيل «فناوري و مهندسي سخت افزاري» مي باشند. همچنين، حوزه هايي مانند فناوري روانشناسي و مهندسي رفتار، فناوري جامعه شناسي و مهندسي اجتماعي، فناوري آموزشي و مهندسي آموزشي، فناوري اقتصادي و مهندسي اقتصادي، فناوري مديريت و مهندسي مديريت، فناوري خلاقيت و نوآوري و مهندسي خلاقيت و نوآوري، از جمله فناوريها و مهندسيهاي نرم افزاري هستند.
خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي مي توانند به دوسطح كلي خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي اوليه و خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي ثانويه تقسيم شوند. خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي اوليه عبارتند از خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي بنيادي و به عبارتي اختراعات بزرگ مانند اختراع اتوموبيل، لامپ خلاء، اختراع ترانزيستور، اختراع تلفن، اختراع راديو و اختراع تلويزيون. خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي ثانويه عبارتند از خلاقيتها و نوآوريهاي تكميلي و ابتكارها.
به طور كلي، فناوري تشكيل شده از مجموع خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي اوليه و ثانويه مي باشد. واژه اختراع معمولا براي خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي سخت افزاري مانند اختراع رادار و واژه ابداع معمولا براي خلاقيتها و نوآوريهاي تكنولوژيكي نرم افزاري مانند ابداع حساب ديفرانسيل و انتگرال يا ابداع شناخت درماني به كاربرده مي شود. هر چند هر دو واژه ممكن است براي هر دو مفهوم به كار برده شوند.

3 - خلاقيت و نوآوري صنعتي

انواع خلاقيت و نوآوري صنعتي را مي توان در چهار دسته كلي به شرح زير طبقه بندي نمود:

الف) خلاقيت و نوآوري بنيادي

خلاقيت و نوآوري بنيادي عبارت است از نوعي خلاقيت و نوآوري اساسي و زيربنايي در فناوري سخت افزاري يا نرم افزاري سازمان صنعتي كه موجب تغيير و تحول اساسي و بنيادي در آن سازمان مي شود. به عنوان مثال، تبديل فناوري لامپ خلا به فناوري ترانزيستور، تبديل فناوري مكانيكي ساخت ساعت به فناوري كوارتز، تبديل سازمانهاي فعلي به سازمانهاي مجازي از جمله خلاقيتها و نوآوريهاي بنيادي هستند.

ب) خلاقيت و نوآوري فرآيندي

خلاقيت و نوآوري در فرآيند عبارت است از خلاقيت و نوآوري در فرايند، تغيير روشها و تغيير ساز و كارها. خلاقيتها و نوآوريهاي سازماني مانند شيوه هاي نوين مديريت كيفيت، روشهاي جديد مديريت بهره وري و شيوه هاي نوين مديريت منابع انساني، سيستمهاي نوين مديريت خلاقيت و نوآوري (مانند نظام مديريت خلاقيت و نوآوري فراگير (TCIM) از جمله خلاقيتها و نوآوريهاي فرآيندي شمرده مي شوند.
خلاقيت و نوآوري در فرايند معمولا موجب افزايش كارآيي، افزايش اثر بخشي، بهبود كيفيت و ارتقاي بهره وري سازمان مي گردد.

ج) خلاقيت و نوآوري فرآورده اي

خلاقيت و نوآوري فرآورده اي عبارت است از خلاقيت و نوآوري در يكي از ويژگيهاي محصول سازمان صنعتي تغيير نوع و كيفيت محصول و يا توليد محصولات جديد و بديع در سازمان خلاقيت و نوآوري فرآورده اي محسوب مي گردد.

4 - خلاقيت و نوآوري در سازمان

سازمانها بر برهه اي از زمان كه تحت عناوين مختلف از جمله عصر دانش،عصر فراصنعتي، عصر جامعه اطلاعاتي، عصر سرعت و بالاخره عصر خلاقيت و نوآوري مطرح شده است. خود را در جهت مديريت تغييرات شتابان و دگرگونيهاي ژرف جهاني آماده مي سازند، به گونه اي كه خلاقيت و نوآوري به عنوان اصلي اساسي از عوامل مهم بقاي سازمانها و شركتهاي جوان پذيرفته شده است. براساس اين استدلال، كشورهاي پيشرفته بر آموزش خلاقيت تأكيد بسيار كرده ودر اين راستا در انتخاب افراد خلاق، نوآور و آينده نگر، كه رهيافتهاي بديع و خلاق براي مسائل پيچيده ارائه كنند، توجه خاص مبذول داشته اند.
سازمانهاي خلاق خصوصيات ويژه اي را دارا هستند. مهمترين ويژگي اين سازمانها، انعطاف پذيري آنها در رويارويي با بحرانهاست. يكي از دلايل معرفي نظريه اقتضايي مديريت، بر اين موضوع تأكيد دارد. سازمانهاي انعطاف پذير با مسائل و تنگناها برخورد منطقي و محققانه داشته، در صورت نياز به تغيير و تحول، پس از بررسي دقيق و عالمانه، آن را اعمال مي كنند. ساختار خلاق، نمايانگر روابط واحدهاي آن و نشان دهنده ميزان انعطاف پذيري آن است. سازمانهايي كه داراي ساختار انعطاف ناپذير باشند، براي ايجاد همكاري و وحدت در دوران بحران، دچار آشفتگي مي شوند.
نگرش جديد ديگري با عنوان «نگرش مديريت بر مبناي انتظارها» مطرح شده كه سعي در توسعه انتظارهاي والاي انساني دارد. اين نگرش، برتر و والاتر از ساير نگرشهاست، زيرا به جاي تأكيد بر عناصر عقلايي و عيني مديريت، بر عنصر انساني تكيه مي كند، چون با اين نگرش مدير تشويق مي شود تا امر هدايت و رهبري را براساس انتظارها انجام دهد. كليه طرحهاي سازنده، اقدامها و عمليات، از انتظارها سرچشمه مي گيرند.
تغيير سازماني به عنوان اتخاذ يك فكر يا رفتار جديد به وسيله سازمان مشخص مي شود، اما نوآوري سازمان، اتخاذ يك ايده يا رفتار است كه براي نوع وضعيت، سازمان، بازار و محيط كلي سازمان جديد است. اولين سازماني كه اين ايده را معرفي مي كند، به عنوان نوآور در نظر گرفته مي شود و سازماني كه كپي مي كند، يك تغيير را اتخاذ كرده است. براساس اين تعاريف، خلاقيت لازمه نوآوري است. تحقق نوجويي، به خلاقيت وابسته است. اگر چه در عمل نمي توان اين دو را از هم متمايز ساخت، ولي مي توان تصور كرد كه خلاقيت بستر رشد و پيدايي نوآوريهاست. خلاقيت، پيدايي و توليد يك انديشه و فكر نو است، در حالي كه نوآوري عملي ساختن آن انديشه و فكر است. از خلاقيت تا نوآوري اغلب راهي طولاني در پيش است و تا انديشه اي نو به صورت محصولي يا خدمتي جديد درآيد، زماني طولاني مي گذرد و تلاشها و كوششهاي بسيار به عمل مي آيد. گاهي ايده و انديشه اي نو از ذهن فرد مي تراود و در سالهاي بعد آن انديشه نو توسط فرد ديگري به صورت نوآوري در محصول يا خدمت متجلي مي گردد.
خلاقيت، به قدرت ايجاد انديشه هاي نو اشاره دارد و نوآوري به معناي كاربردي ساختن آن افكار نو و تازه است.) به طور خلاصه، با درنظر گرفتن نظريه هاي فوق مي توان چنين نتيجه گرفت كه خلاقيت اشاره به آوردن چيزي جديد به مرحله وجود داشته و يا به عبارتي به معناي دلالت بر «پيداكردن» چيزهاي جديد است، هرچند ممكن است به مرحله استفاده در نيايد. نوآوري به عنوان هر ايده جديدي است كه در برگيرنده توسعه يك محصول، خدمات يا فرآيند مي گردد كه ممكن است نسبت به يك سازمان، يك صنعت، يا ملت و يا جهان جديد باشد. اين نوآوريها به تغيير و انطباق بهتر سازمان با ايده هاي جديد منجر مي شود.

منابع
1 - ده گام به سوي تقويت خلاقيت، نويسنده: جفري بام گارتنر (Jeffrey Baumgartner) ترجمه: حميد ميرزاآقايي بهمن 1384
2 - فرنوديان، فرج ا...، مقاله: محتواي درسي و پژوهش خلاقيت دانش آموزان، مجله رشد تكنولوژي آموزشي، شماره هاي 5، 6 7، سال ششم، سالهاي 69 و 1370.
3 - خداداد حسيني، سيد حميد، مقاله: نوآوري در سازمانها: مفهوم، انواع و فرايندهامجله علمي پژوهشي اقتصاد و مديريت، شماره 42، پاييز 1378.
.941 - 241.PP ,NODNOL ,SNOITACILBUP EGAS ,NOITAVONNI GNIGANAM)SDE(REKLAW.D DNA YRNEH.J NI ,SROTAVONNI EHT ,1991.W ,SIVAD - 4
MOC.BPJ.WWW YTIVITAERC RUOY TSOOB OT SPETS 01 RENTRAGMUAB YERFFEJ - 5
.NODNOL ,SSERP YTISREVINU EHT ,TNEMEGANAM NOITAVONNI.TCUDORP ,3991 ,.K ,TLOH - 6
.694 - 874:PP ,04 ,SSENISUB FO LANRUOJ EHT ,SSECORP NOITAVONNI MRIF - ARTNI EHT FO LEDOM EVITPIRCSED A.7691.E.K ,THGINK - 7
ri.isrok.www - 8

منبع: سايت قدس